این مقاله تایید نهایی نشده است و صرفاً برای بررسی بصورت عمومی منتشر شده است. (غیر قابل استناد)
آذرآب اراک، شرکت صنایع، از بزرگ‌ترین شرکت‌های صنعتی در ساخت پروژه‌های نیروگاهی پالایشگاهی، پتروشیمی و سیمان، واقع در جنوب شرقی اراک، در استان مرکزی.
در طراحی اولیه شرکت ماشین‌سازی اراک* علاوه بر ساختار اصلی شرکت ، محوطهای وسیع برای طرح توسعه آن در نظر گرفته شده بود که به‌منظور تولید تجهیزات سنگینِ تولیدی و صنعتی و ماشین‌کاری قطعات پیش بینی و در میان مدیران وقت ماشین‌سازی به فاز ۲ مشهور بود که تامین بودجه اجرای آن در ۱۳۵۳ ش صورت گرفت (نک: بهزاد، ص۴۴۲-445؛ مالکی؛ شهبازی)، با تشکیل دفتر طراحی و تهیه نقشه‌های اجرایی، ومشارکت دو شرکت بین‌المللی امریکایی به نام «آستین» و یک شرکت آلمانی به نام «باب کوک»، هرکدام با حضور چهار نفر، به‌همراه نوذر ستار والا ، حجتی ، پیرزاده ، احمدغفاری از کارشناسان کارخانه و یک مهندس هندی آغاز شد (بهزاد، ص ۴۴۳). در ۱۳۵۷ ش، با وقوع انقلاب اسلامی، به سبب قطع همکاری با دو شرکت خارجی، فعالیت اجرایی آن عملاً متوقف شد . در گذر زمان، با توجه به آغاز جنگ تحمیلی عراق بر ضد ایران و نیاز شدید این کشور به خودکفایی، شورای مشترک برنامه‌ریزی وزارت صنایع سنگین، ازسرگیری طرح‌های نیمه‌تمام همت گماشت که در پی آن، طرح اتمام طرح توسعه ماشین سازی در ۱۳۶۱ ش، به شرکت مهندسین مشاور صنعتی ایران (تابع سازمان گسترش صنایع سنگین) واگذار شد. این شرکت نیز برنامه ساخت اقلام اصلی، مانند دیگ‌های بخار نیروگاهی و صنعتی؛ تجهیزات پالایشگاهی و صنایع سیمان و قند و نظایر آن را آغاز کرد (همانجا؛ چهل ... ، ص ۳۱).
با توجه به اهمیت توسعه صنعت ایران، شورای مشترک برنامه‌ریزی صنایع سنگین، برای ساخت پروژه‌های کارگاهی (محصولات فلزی) و ماشین‌کاری سنگین، تاسیس شرکت صنعتی جدیدی برای بهره‌برداری از طرح‌های مذکور را به تصویب رساند (چهل، ص ۳۱) که بتواند به تولید انواع دیگ‌های بخار، مبدل‌های حرارتی و مخازن، پل‌های فلزی، تجهیزات و تولیدات ریخته‌گری، آهنگری و قطعات فولادی، نقاله‌ها و سنگ‌شکن‌ها بپردازد (کارنامه ... ۱۳۶۳ ش، ص ۳۰۴)، بدین‌ترتیب، در ۱۲ اردیبهشت ۱۳۶۴، شرکت صنایع آذرآب اراک، در مساحتی به وسعت ۳۸ هکتار و زیربنای کارگاهی مسقف ۱۱۰ هزار متر مربع که ۷۰ هزار متر مربع، شامل کارگاه‌های اصلی و تجهیزات صنعتی ویژه در مکانی که بتواند تولیدات خود را بهتر به سرتاسر ایران برساند، در ورودی شهر اراک و در مسیر راه آهن سراسری شمال - جنوب کشور و همچنین شاه‌راه اصلی جاده تهران به جنوب کشور بنا شد (بهزاد ص۴۴۴؛ « معرفی ... » ، بش). و ایوب حاجی ولی زاده شبستری مدیرعامل و ناصر خلوصی ، فرج الله مجاب ، سید محمد حسینی ، سیف الله ابراهیمی اعضای هیات مدیره شرکت شدند (شهبازی) از شاخصترین سازههای این شرکت دیگ‌های بخار نیروگاهی بود. در این نوع دیگها بدین ترتیب بود که آب در اثنای عبوراز یک شبکه لوله ای که توسط شعله های آتش تولید شده توسط مشعل محاط شده بود به بخار تبدیل می‌شد. وجود دو عنصر آب و آتش (آذر) در انتخاب واژه ترکیبی آذرآب برای این شرکت تأثیر مستقیم داشته است (بهزاد ص۴۴۵) بدین
همزمان با راه‌اندازی شرکت آذرآب، جنگ تحمیلی عراق بر ضد ایران آغاز شده بود و ازآنجاکه شرکت تازه تأسیس بوده و برخی از قطعات تولیدی را برای توسعه صنایع و بویژه صنایع دفاعی را در اختیار نداشت، اقدام به خرید چندین دستگاه کرد تا اینکه در اوایل سال ۱۳۶۵ ش، برخی دستگاه‌ها و تجهیزات از پیش خریداری شده به ایران وارد شد، اما به سبب تحریم ایران و عدم همکاری کارشناسان خارجی، نصب تجهیزات به وسیله کارشناسان ایرانی صورت گرفت که از جمله آنها احمدعلی عبدلی و محمد گل‌محمدی بودند از خرداد همان سال با ورود نیروهای کارآموزی که در مرکز آموزشی ماشین‌سازی اراک آموزش دیده بودند، بنیه تخصصی این شرکت تقویت شد که هاشم نظام‌آبادی، سیدرضا سجادی، مظفر سلطانی، محمود تقوایی، عزیز بغدادی، سیدمهدی صالحی، محمود بغدادی، محسن صالحی از آن جمله می باشند (باقری؛ صالحی، مصاحبه ... ؛نظام‌آبادی؛ سجادی).
همزمان با توسعه و تجهیز صنایع آذرآب، نیروهای ایرانی در جنگ تحمیلی عراق با ایران، عملیات والفجر۸ را به منظور تصرف شبه‌جزیره فاو در جنوب شرقی عراق، انهدام سکوهای پرتاب موشک و در سطح بالاتر، قطع ارتباط عراق با دریا و اعلام آتش‌بس، پس از هشت ماه فراهم کردن مقدمات، در ۲۰ بهمن ۱۳۶۴ آغاز کردند که منجر به تصرف شهر بندری فاو شد (مختاری، ص ۳۶ـ۳۷؛ درودیان، ص ۱۸۳ـ ۱۹۸). در این شرایط، نیروهای ایرانی برای تردد از اروند رود، متکی به پل بودند. بدین‌منظور شرکت آذرآب با پیشنهاد وزارت سپاه پاسداران، ساخت پل صنعتی بارج، به‌نام خضررا (سطحه خضر)انجام داد (ولی‌زاده شبستری؛ میرزائیان؛ سالاروند). هر قطعه بارج دارای ۴ شاسی داخلی بود شاسی ها نگهدارنده سنگینی وزنی بود که به پل وارد می شد ، این پل ۳ متر عرض و ۶ متر طول و یک و نیم متر ارتفاع داشت و از ورقی با ضخامت ۳ میلیمتر برای پوشش استفاده می‌شد (همان‌ها). بعد از تست نهایی در ورزشگاه آزادی تهران،۲۳۵۵ بارج و قطعات جانبی آن شامل باله (موج شکن) ، قلاب مادگی بالای بارج ، قلاب نرینگی و مادگی بارج ، گوشواره بارجساخته شد. این پل‌ها توسط تیم متخصص از شرکت آذرآب بر روی اروند نصب شد که در جریان نصب آن، با بمباران دشمن در۴ مرداد ۱۳۶۵ عباس حاج‌محمدحسینی شهید و تعدادی نیز مجروح شدند (نقش ...، ص۹؛ فرهنگ ... ، ذیل نام).
از نیمه دوم سال ۱۳۶۵ ش، به منظور تقویت بنیه دفاعی کشور، ستاد پشتیبانی جنگ وزارت صنایع سنگین، تشکیل شده بود(کارنامه ... ۱۳۶۵، ص ۳۵۱)، به تبع از آن، در شرکت آذرآب،واحد مستقلی به نام امور دفاعی زیر نظر محمد مشیری و هاشم نظام‌آبادی شکل گرفت که در ساخت و تولید تجهیزات مورد نیاز دفاعی کشور سهیم شدند (نقش، همانجا). عمده‌ترین این فعالیت‌ها که در توسعه صنایع نظامی کاربرد داشت، در دو محور ذیل بوده است:
1. در طراحی، تولید و ساخت شامل: تولید گلوله توپ ۱۲۲ میلی‌متری ( 26 هزار گلوله)، تولید لوله توپ ۱۷۵ میلی‌متری، طراحی و ساخت سرجنگی (کلاهک) موشک شهاب ۳، ساخت قالب سوخت جامد موشک، ساخت بدنه موشک‌های الصاعقه (رعد ۱ ،۲ و ۳)، ساخت بدنه ۱۰۰ دستگاه نفربر زرهی تی۲، ساخت چکاننده کاتیوشا، ساخت یکی از قطعات (سوزن) کولاس دستگاه چکاننده توپ هوایی اورلیکِن، ساخت سکوی موشکی، به سفارش پدافند هوایی ارتش، تولید پولک پوکه (همو ؛ نظام‌آبادی؛ سالاروند).
2. در محور ماشین‌کاری و تعمیر شامل: ماشین‌کاری ۸۰۰۰ گلوله خمپاره ۶۰ میلی‌متری، ماشین‌کاری ۸۰۰۰ گلوله خمپاره ۸۱ میلی‌متری، ماشین‌کاری ۱۵۰ گلوله خمپاره ۱۲۰ میلی‌متری،ماشین کاری ۲۶ هزار گلوله توپ ۱۲۲ میلی متری، ماشین‌کاری روی بدنه تانک، تعمیر ملخ هلیکوپتر، سوراخ‌کاری ۵ هزار قطعه از پل‌های بیلی (جواهری‌پور؛ بهمنش؛ محمدقربانی).
امام خمینی، فرمانده کل قوا، در ۲۷ شهریور ۱۳۶۴، حکم تشکیل نیروهای سه‌گانه زمینی، دریایی و هوایی سپاه را صادر کرد (نک: امام خمینی، ج ۱۹، ص ۳۸۶) و در پی آن، نیروی دریایی سپاه، برای توسعه پروژه‌های مهم دفاعی خود، ساخت زیردریایی را پی‌گرفت که در این امر شرکت آذرآب، ساخت بدنه دو زیردریایی«السابحات ۱ و ۳» را عهده‌دار شد. بدین‌منظور دفتری جداگانه ایجاد شد تا افراد مسئول طی دو هفته کار شبانه‌روزی، با امکانات موجود، بدون قید نام پروژه، نقشه و محاسبات طرح را تهیه کردند. در اجرای طرح، با توجه به محدودیت فضا، نخست، ورق‌های مورد نیاز را رول و به حالت‌خاصی در می‌آوردند و پس‌از جوشکاری، دو قطعه ساخته می‌شد و به وسیله رینگ، به هم متصل می شد. درنهایت، طی چهارده ماه کار شبانه‌روزی، این‌کار پایان یافت. ازآنجاکه طرح اجرای این پروژه به صورت محرمانه بود، کارگاه تولیدی، آن را با ورق‌های پلیت محصور کرده تا از این طریق ورود و خروج افراد متفرقه، محدود شود (نظام‌آبادی؛ مشیری؛ بهمنش؛ محمدقربانی).
از اوایل سال ۱۳۶۵ ش که بحث پدافند از مناطق جنگی مطرح بوده و برای تحقق این امر، مستلزم حضور کارگران و کارمند سازمان‌ها و شرکت‌های صنعتی در جبهه مطرح بوده، شرکت آذرآب برای سازماندهی حضور نیروهای خود در جبهه پایگاه بسیج شهید آیت الله محمد صدوقی را زیر نظر علی‌رضا صالحی و شورای پنج نفره «سیدرضا سجادی، علی قلعی، حسین طاهری، محمد ترکی و سعید جواهری‌پور» تشکیل داد. در پی آن، پایگاه بسیج با فراخوان عمومی کارکنان داوطلبانه و ثبت‌نام از آنان، برای یادگیری مهارت‌های نظامی به سپاه اراک معرفی کرد (صالحی، مصاحبه؛ سجادی؛ باقری).
در شرایطی که ارتش عراق با از دست دادن شهر بندری فاو، در دهانه خلیج فارس در جریان عملیات والفجر۸ (در اواخر سال ۱۳۶۴ ش)، وضعیت نامطلوبی داشت، برای جبران این شکست، اقدام به بمباران هوایی مراکز صنعتی و مسکونی ایران می‌کرد. در این حال، به پیشنهاد سازمان گسترش و نوسازی صنایع ایران، کلیه واحدهای وابسته به امر صنعتی ایران، می‌بایستی ستاد پدافند غیرعامل را در استانداری تشکیل می‌دادند که در پی آن، این ستاد در ۲۴ تیر ۱۳۶۵، در استانداری استان مرکزی تشکیل شد و از شرکت آذرآب، علی‌رضا صالحی در این ستاد عضو شد. وی با همرُوی سعید جواهری‌پور، محمود مشیری و غلام‌رضا بهمنش، وظیفه تهیه تدوین تشکیلات اجرایی پدافند غیر عامل شرکت آذرآب را انجام داد و به موجب آن، برنامه‌ریزی اجرایی آغاز شد و اهم تصمیمات آنان برای شرکت آذرآب به این صورت شد:
تخلیه مخازن دارای مازوت و گازوئیل؛ استتار کارگاه‌ها در قسمت بدنه، دیوار، سقف و دارای سطح براق؛ شاسی‌کشی آهن دستگاه‌های نصب نشده؛ پوشش دستگاه‌ها و تجهیزات کارگاه‌ها با استفاده از کیسه‌های گونی پنجاه کیلویی پر از شن و ماسه به صورت دیوار تا ارتفاع ۴ متر؛ ایجاد یازده واحد سنگر اجتماعی بتنی در خطوط تولید کارگاه‌ها، محوطه، خیابان‌ها و ورودی شرکت با تجهیزاتی از قبیل: چراغ اضطراری، رخت‌کن و صندلی؛ ایجاد سنگرهای هلالی در واحدهای اداری با برداشتن در و دیوارهای ورودی (صالحی، مصاحبه؛ باقری؛ مشیری).
درحالی‌که تصمیم بر تشکیل پدافند غیر عامل در شرکت آذرآب در جریان بود، ارتش عراق در ۵ مرداد ۱۳۶۵، با شش فروند هواپیما، شرکت آذرآب و چند مرکز صنعتی دیگر اراک را بمباران کرد که در مجموع یک‌صد تن شهید و پانصد تن مجروح داشت (فوزی و لطف‌الله زادگان، ص ۲۰۳). از این شمار ۴ (سید جلیل هاشمی، وجیه الله رضایی، حمزه خوش‌نواز و حجتالله ترابی) شهید و ۴۵ مجروح از کارگران آذرآب بودند (فرهنگ، ذیل نام‌ها؛ باقری؛رحیمی؛ سجادی). برای رسیدگی به امور مجروحان و شهدا، کمیته‌ای با سرپرستی مسئول روابط عمومی شرکت، سعید محمدقربانی تشکیل شد. افزون‌بر تلفات انسانی، خسارات اقتصادی نیز دربرداشته که ایوب حاجی ولی‌زاده شبستری، مدیرعامل وقت شرکت، در برآوردی اعلام داشته،میزان خسارت به ساختمان‌های شرکت، چهارصد میلیون ریال، تأسیسات برق و مکانیکی پنجاه میلیون ریال و ماشین‌آلات پنجاه میلیون ریال بوده است. این خسارات شامل این موارد بود: ۳۲۰۰ متر مربع شیشه ۴ میلی‌متری، ۱۰۰ هزار متر مربع شیشه ۶ میلی‌متری،۳۵۰ تن آهن‌آلات (نبشی و ورق)، 15 تن الکترود، یک تن ضد زنگ، ۵ تن رنگ‌آلومینیومی یا اکلیلی ، ۲۰۰ تن رنگ‌روغنی، ۲۰۰ تن رنگ‌پلاستیک، کابل ۳۰۰×۱ پانصد متر، کابل ۲۴۰×۱ ششصد متر، کابل ۲۴۰×۳ ششصد متر، کابل ۵/2 ×4 دو هزار متر، کابل ۴×۴ هزار متر، کابل ۱۶×۴ هزار و پانصد متر (شرکت .... ). برای بازسازی این ویرانی، کمیته‌ای متشکل از مدیران شرکت، با مسئولیت مدیر کارخانه، سید محمود حسینی تشکیل شد (محمدقربانی؛ مشیری؛ نظام‌آبادی).
با وجود بمباران هوایی که به شرکت آذرآب انجام شده بود، کماکان تهدید مجدد هوایی شرکت وجود داشت و برای محافظت از آن، طرح دفاع هوایی، با استفاده از گروه پدافند هوایی ارتش، با استفاده از یک سامانه اعلام خبر (آژیر) ایجاد شد که با اعلام خطر حمله هوایی، از طریق رادار و فعال شدن کلید آژیر، صدا از طریق بلندگوهای شرکت پخش و از این طریق کارگران متوجه حمله شده و به پناهگاه می‌رفتند (صالحی، مصاحبه؛ باقری؛ مشیری ).
در اواخر سال ۱۳۶۵ ش، در پی اجرای عملیات کربلای ۵، توسط نیروهای ایرانی در منطقه شلمچه، واقع در جنوب غربی ایران، خط دفاعی ارتش عراق در این منطقه، در هم شکسته شد (گاه شمار ... ، ص ۲ـ۴؛ اردستانی، تنبیه ... ، ص ۲۵۲، ۲۵۶، ۲۷۱ـ۲۷۲) و ارتش عراق برای افزایش فشار بر ایران، بر شدت بمباران شهرها افزود و نیروهای هوایی عراق به ۴۱ شهر ایران ۲۹۹ بار حمله کرد که ۱۹۱۸ تن، از مردم غیرنظامی شهید و ۷۶۵۸ تن مجروح شدند (اردستانی، همان، ص ۳۱۱). این امر نگرانی زیادی را برای مسئولان ایران ایجاد کرد و به‌همین‌منظور برای کاهش تلفات، روند پناهگاه سازی را تسریع کردند که در ساخت آن شرکت آذرآب نقش فعالی داشت. بدین ترتیب شرکت آذرآب، قالب‌های آهنی آن را آماده می‌کرد و به مناطق مورد نیاز بویژه به مناطق جنگی ارسال می‌کرد و جهاد سازندگی و سپاه پاسداران مصالح مورد نیاز سنگرهای اجتماعی را به دو شکل بِتن مسلّح شده با میلگرد هلالی شکل و تیرآهن هلالی با پوشش فلزی پلیت می‌ساختند (باقری؛ صالحی، مصاحبه). این پناهگاه در دو نوع بود: نوع اول آن «سنگر هلالی شکل» بود که به لحاظ فنی دهانه به شکل قوس ۱۵۰ سانتی‌متر و ارتفاع آن ۱۳۰ سانتی‌متر بود که با قطعات قابل حمل از بتون مسلح، ساخته شده بود. طول پناهگاه نسبت به تعداد نفرات تغییر می‌کرد. این پناهگاه با کنار هم قرار دادن قطعات در گودالی به عرض ۲ متر و ارتفاع ۲ متر طول متغیر، قابل استفاده بود. میزان مقاومت آن ۳۰ الی ۶۰ تن بر متر مربع بود (تحقیقات ... سازمان ... ، بش).
نوع دیگر پناهگاه که در آذرآب آماده می‌شد، «پناهگاه‌های قابل حمل» بود که از تیرآهن نمره چهارده و پلیت ساخته می‌شد. برای ساخت این نوع سنگرها، ابتدا باید تیرآهن خم‌کاری و به محل مورد نظر متصل و فضای مابین آنها با ورق فلزی پوشیده می‌شد. پس از بستن و اتصال آنها به یکدیگر، روی آنها با حجم زیاد خاک پوشیده می‌شد از ویژگی این پناهگاه، قابل حمل بودن آن بود که برای احداث چند بیمارستان صحرایی در جبهه‌های جنگ مورد استفاده قرار گرفت. (باقری؛ صالحی، مصاحبه).
در نیمه دوم سال ۱۳۶۶ ش، شرکت آذرآب در سه مرحله دیگر در ، ۱۸ شهریور، ۱۶و۲۰ اسفند،مورد حمله هوایی هواپیماهای عراقی قرار گرفت که بر خلاف مرحله اول حمله هوایی، با تمهیداتی که اندیشه شده بود میزان خسارات به حداقل رسیده بود. در حمله هوایی که در ۱۸ شهریور رخ داد، ارتش عراق با پنج فروند، شرکت آذرآب و هپکو را با بمباران کرد که در پی آن مجموعاً از دو شرکت یک تن شهید و چهار تن دیگر زخمی شدند و با آتش پدافند نیز، یک فروند هواپیمای عراقی منهدم شد (یزدان‌فام، ص ۵۹۲).در حمله هوایی ۱۶ اسفند که نزدیکی‌های کارخانه آذرآب با دو راکت هدف قرار گرفت خسارات مالی و جانی به همراه نداشت ( تحققات ... شعبه ... ، بش)؛ اما در حمله هوایی ۲۰ اسفند که مجدداً با پنج فروند هواپیما به شرکت آذرآب و کارخانه ماشین‌سازی صورت گرفت، در مجموع دو سالن (از هر کدام یک سالن) مورد اصابت قرار گرفت و مجموعاً بیست تن مجروح شدند که چهار تن بستری و بقیه سرپایی مداوا شدند ( اردستانی، موشک باران ... ،ص ۵۷۲). و با آتش پدافند یک فروند هواپیمای دشمن مورد قرار گرفت . ( تحققات ... شعبه ... ، بش)؛
در اردیبهشت سال ۱۳۶۶ پروژه ساخت گلوله توپ ۱۲۲ میلی متری در این شرکت آغاز شد و سعیدجواهری پور(1339 - 1392) به عنوان مدیر پروژه انتخاب شد.( جواهری پور)
گلوله ها ابتدا در شرکت سَدید ساوه ریخته گری و برای عملیات ماشین کاری شرکت منتقل شدند گلوله ها با توجه به تکنولوژی صنایع ، دقیقا مطابق نمونه اصلی نبود آلیاژ این گلوله از چدن بود که برای تراشکاری و جوشکاری آن از اساتید متالوژی و جوشکاری دانشگاه علم و صنعت کمک گرفته شد ساختگلوله ، با تلاش کارگران آذرآب و همکاری ناصر فولادی و اسدالله فرجی جوشکار متخصص آرگون به انجام رسید و در نهایت برای تولید انبوه گلوله، از طرف سپاه پاسداران شش دستگاه کپی‌تراش به منظور ساخت قطعات هم‌اندازه و هم شکل، در اختیار شرکت آذرآب قرار گرفت و از این زمان به بعد، گلولة توپ به تولید انبوه رسید(سجادی؛ جواهری‌پور)
این شرکت مانند دیگر شرکت‌های صنعتی، افزون‌بر خدمات در تولید تجهیزات دفاعی، فعالیت‌هایی در زمینهٔ کمک و پشتیبانی جبهه و جنگ انجام داد که به این شرح است: ایجاد حساب ۵۵ به نام جهاد مالی برای اهدای کمک مالی کارکنان با مجموع ۶ میلیون ریال، کمک نقدی ۱۳ میلیون ریال، خریداری و اهدای پنج دستگاه وانت تویوتا و دو دستگاه نیسان کمپرسی، تأمین ۱۵۳ دستگاه اتوبوس با راننده برای اعزام نیرو به جبهه، اعزام ۸۶ دستگاه کمرشکن، کمپرسی و جرثقیل و اهدای خون به مجروحان جنگ در چند مرحله (صالحی، ص ۶).
در سال ۱۳۶۷ش، درحالی‌که درگیری نظامی شدیدی بین ایران و امریکا رخ داد و از طرفی عراقی‌ها خود را برای حمله همه‌جانبه به شبه‌جزیره فاو آماده می‌کردند، ضرورت حضور گسترده نیرو را به جبهه می‌طلبید و در چنین وضعیتی، شرکت آذراب جهت آمادگی حضور کارکناش در جبهه یادگیری، مهارت‌های نظامی را در دستور کار خویش قرار داد. بدین‌ترتیب که اسامی کارکنان را به نوبت برای گذراندن دوره آموزش نظامی به سپاه پاسداران اراک ارسال و سپس به صورت هفتگی و به نوبت، در مرکز آموزشی فجر در شهر صنعتی، اعزام و آموزش فراگرفتند و در صورت نیاز به جبهه‌ها اعزام می‌شدند (صالحی، مصاحبه؛ باقری). تا پایان جنگ تحمیلی ۲۰۵ تن از کارکنان این شرکت در قالب نیروهای رزمی و تخصصی به جبهه‌ها اعزام شدند که از این شمار،۱۳تن شهید و ۱۱۰ تن مجروح شدند (همان ها).
از دیگر اقداماتی که برای شرکت صنعتی در ارتباط با جنگ می‌توان برشمرد، کمک به مشارکت در بازسازی و تعمیر پالایشگاه آبادان با ساخت دو بویلر، راه‌اندازی و نصب بویلر در پتروشیمی ماهشهر و جزیره خارک است که اطلاعات دقیقی از این روند در دست نیست (مشیری؛ قلعی).
در سال ۱۳۶۷ ش، با آغاز فعالیت نظام برنامه‌ریزی ایران در جهت ایجاد و توسعه صنعت سنگین و همچنین استفاده از مجموعه امکانات و ظرفیت‌ها و رشد تکنولوژی و دانش فنی، با تصمیم سازمان گسترش و نوسازی ایران، ماشین‌سازی پارس که در زمینه اسکلت‌سازی فعال بود، به شرکت آذرآب واگذار شد (عملکرد ...، ص ۲۶). ازآنجاکه تا سال ۱۳۶۷ ش، همزمان با پایان جنگ تحمیلی، اسناد سازمانی آن به‌طور مستقل در شرکت ماشین‌سازی بوده است، آگاهی چندانی از عملکرد آن در دست نیست. براساس اندک اطلاعات به دست آمده می‌توان گفت که از مجموع ۱۶۰ تن نیرویی که در این شرکت فعالیت داشته، ۹۳ تن به جبهه رفته و در فعالیت رزمی و تخصصی حضور داشته‌اند و از این شمار ۵ تن مجروح و ۳ تن به نام های رضی‌الله کی‌احمدی (1 فرودین ۱۳۲۹-1 اسفند ۱۳۶۰)، سلیمان ساجدی (17 فروردین ۱۳۳۴–15 آذر ۱۳۶۱) و محمدعلی شکوری (20 مرداد ۱۳۲۱-24 اردیبهشت ۱۳۶۱) به شهادت رسیدند (همانجا؛ فرهنگ ، ذیل نام‌ها؛ نقش، ص۲۷۹). ارسال کمک‌های نقدی و غیر نقدی در کنار اعزام نیروی تخصصی و رزمی به جبهه، از دیگر فعالیت‌های ماشین‌سازی پارس به شمار می‌رود؛ به‌طوری‌که حجم کمک‌های نقدی به جبهه ۱,۷۹۸,۹۰۴ ریال، بازسازی مناطق جنگ‌زده ۵۴,۰۶۵ ریال و کمک‌های غیر نقدی نیز یک دستگاه موتورجوش دیزلی بوده است (نقش، همانجا).
پس از پایان جنگ تحمیلی، در شرایطی که ایران در مشکلات و تنگناهای فراوانی مانند فقدان برنامه در سطح کلان، کمبود ارز و از همه مهم‌تر فقدان حمایت‌های لازم در بخش تولید قرار داشت، شرکت صنعتی آذرآب براساس قانون با همراهی مجموعه زیر پوشش این شرکت، حوزه فعالیت خود را برنامه‌ریزی و هدایت کرد و در رابطه با برنامه‌ریزی در خصوص طرح‌های نیمه‌تمام، بخشی از نیازهای مختلف کشور را مرتفع کرده که عبارتند از: ساخت بویلرهای نیروگاه شهید رجایی قزوین و بیستون کرمانشاه؛ ساخت صنایع سیمان سبزوار و شهرکرد؛ طراحی مجدد و بازسازی نیروگاه اهواز؛ توسعه واحد روغن‌سازی پالایشگاه نفت اصفهان (شرکت نفت سپاهان)؛ ساخت تجهیزات نیروگاه سیکل ترکیبی قم؛ ساخت پالایشگاه بیدبلند، ستاره خلیج‌فارس، گاز یادآوران (جفیر) و کَنگان؛ ساخت نیروگاه شازند؛ ساخت پتروشیمی بوشهر، اراک، پردیس، سلمان فارسی و کاویان؛ ساخت تجهیزات پالایشگاه نفت اراک و ساخت توربین آبی کارون ۱ ، ۲ ،۳ و سیاهبیشه («تاریخچه ...»، بش). در بخش خارجی نیز با تأسیس واحد صادرات، حضور در نمایشگاه‌های معتبر بین‌المللی، انعقاد قرارداد کاری با کشورهای دیگر و بازاریابی در خارج از کشور فعالیت داشته است. ساخت پالایشگاه در شهرهای حُمص و بانیاس کشور سوریه، ازجمله پروژه‌های این شرکت درعرصه بین‌المللی است (همان).
مآخذ:
اردستانی، حسین، تنبیه متجاوز (بررسی تحولات سیاسی نظامی از تابستان ۱۳۶۱ تا فروردین ۱۳۶۷)، تهران: مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ سپاه پاسداران انقلاب اسلامی، ۱۳۷۹ ش؛
همو، موشک باران تهران( تداراک عملیات در حلبچه (والفجر۱۰) 24 بهمن تا ۲۲ اسفند ۱۳۶۶)،تهران: مرکز اسناد و تحقیقات دفاع مقدس سپاه پاسداران انقلاب اسلامی، ۱۳۹۸ش؛
امام خمینی(ره) (رهبر انقلاب و بنیانگذار جمهوری اسلامی ایران) ، صحیفه نور، تهران: مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی (ره)، 1378 ش؛
انصاری، مهدی و دیگران، ماجرای مک فارلین، تهران: مرکز اسناد و تحقیقات دفاع مقدس سپاه پاسداران انقلاب اسلامی، ۱۳۸۰ش ؛
باقری، ولی‌الله (مدیر وقت حراست شرکت آذرآب)، مصاحبه با علی امیدی، تیر ۱۴۰۲؛
بهزاد، عبدالعلی، ماشین سازی اراک زمینه ساز توسعه صنعتی ایران، اراک: انتشارات جهاد دانشگاهی واحد استان مرکزی، ۱۴۰۰ش؛
بهمنش، غلام‌رضا (مدیرعامل پیشین شرکت آذرآب)، مصاحبه با سعید وفایی‌مقدم، ۲۹ آبان ۱۳۹۱؛
«تاریخچه شرکت آذرآب» (بارگذاری: ۱ بهمن ۱۳۹۷)، وبگاه رسمی شرکت آذرآب <www.azavab.ir>، (دسترسی: ۱۳ شهریور ۱۴۰۳)؛
تحقیقات منتشر نشده شعبه اسناد و کتابخانه دفاع مقدس ادارهکل حفظ آثار و نشر ارزش‌های دفاع مقدس استان مرکزی (بمباران)، اراک، بی‌تا؛
تحقیقات منتشر نشده سازمان اسناد و مدارک دفاع مقدس بنیاد حفظ آثار و نشر ارزش‌های دفاع مقدس (پناهگاه سازی در دفاع مقدس)، تهران، بی‌تا؛
جواهری‌پور، سعید (مدیر پروژه ساخت گلوله توپ ۱۲۲ میلی‌متری در شرکت آذرآب)، مصاحبه با سعید وفایی مقدم، ۲۷ آذر۱۳۹۱؛
چهل سال تلاش (مروری بر عملکرد سازمان گسترش و نوسازی صنایع ایران از بدو تاکنون)، به کوشش سازمان گسترش و نوسازی صنایع ایران، تهران: سبزان، ۱۳۸۶ش؛
درودیان، محمد، خرمشهر تا فاو: بررسی نظامی ـ سیاسی جنگ بعد از آزادی خرمشهر تا فتح فاو و آزادی مهران ( تیر ۱۳۶۱ تا مرداد ۱۳۶۵ )،به کوشش سپاه پاسداران انقلاب اسلامی، تهران: مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ سپاه پاسداران انقلاب اسلامی، ۱۳۷۸ش؛
رحیمی، محسن (از کارکنان وقت شرکت آذرآب)، مصاحبه با علی امیدی، ۲۸ تیر۱۴۰۲؛
سالاروند، محمد (از کارکنان وقت شرکت آذرآب)، مصاحبه با همو، ۲۸ تیر ۱۴۰۲؛
سجادی، سیدرضا (از کارکنان وقت شرکت آذرآب)، مصاحبه با همو، ۲۸ تیر ۱۴۰۲؛
شرکت آذرآب، خسارت بعد از بمباران شرکت، سند مورخ ۸ مرداد ۱۳۶۵، شم بازیابی۱۰۴/200 م، موجود در ادارهکل حفظ آثار و نشر ارزش‌های دفاع مقدس استان مرکزی؛
شهبازی، حجتالله (از کارکنان وقت ماشین سازی اراک)، مصاحبه با علی امیدی، ۲۸ تیر ۱۴۰۲؛
صالحی، علی‌رضا، مصاحبه با علی‌رضا صالحی، فرمانده پیشین بسیج شرکت آذرآب، سند مورخ ۱۶ تیر ۱۳۶۹، شم بازیابی ۲۶۶، موجود در ادارهکل حفظ آثار و نشر ارزش‌های دفاع مقدس استان مرکزی؛
همو (نخستین فرمانده بسیج شرکت آذرآب)، مصاحبه با علی امیدی ، ۱۴ تیر ۱۴۰۲؛
عباسی‌فرد ، مجید (از کارکنان وقت شرکت آذرآب)، مصاحبه با همو، ۱۷ تیر ۱۴۰۲؛
عظیمی، نقی (از کارکنان وقت شرکت آذرآب)، مصاحبه با همو، ۲۸تیر ۱۴۰۲ ؛
عملکرد شرکت ماشین سازی پارس، به کوشش استانداری استان مرکزی دفتر امور جنگ ( منتشرنشده، موجود در ادارهکل حفظ آثار و نشر ارزش‌های دفاع مقدس استان مرکزی؛
فرهنگ اعلام شهدا: استان یزد، به کوشش مرکز مطالعات و پژوهش بنیاد شهید و امور ایثارگران، تهران: شاهد، ۱۳۹۲ ش؛
فوزی، یحیی و علی‌رضا لطف‌الله زادگان، در تدارک عملیات سرنوشت‌ساز، تهران: مرکز اسناد دفاع مقدس سپاه پاسداران انقلاب اسلامی، ۱۳۷۸ش؛
قلعی، علی (از کارکنان وقت شرکت آذرآب)، مصاحبه با سعید وفایی‌مقدم، ۲۳ آذر۱۳۹۱؛
کارنامه دولت جمهوری اسلامی ایران در سال۱۳۶۳ ش، تهران: دبیرخانه شورای هماهنگی تبلیغات دولت، ۱۳۶۴ ش؛
کارنامه دولت جمهوری اسلامی ایران در سال ۱۳۶۵ ش، تهران: دبیرخانه شورای هماهنگی تبلیغات دولت، ۱۳۶۶ ش؛
گاه شمار جنگ عراق و ایران ۱۹۸۷: از دی ماه ۱۳۶۵ تا آذر ۱۳۶۶، ترجمه پیروز ایزدی، به کوشش محمود یزدان‌فام، تهران: دانشکده فرماندهی و ستاد سپاه پاسداران انقلاب اسلامی، ۱۳۷۷ ش؛
مالکی، غلام‌رضا (از کارکنان وقت ماشین سازی اراک)، مصاحبه با علی امیدی، ۲۸ تیر ۱۴۰۲؛ محمدقربانی، سعید (مدیر پیشین واحد حراست آذرآب)، مصاحبه با سعید وفایی‌مقدم، ۱۰ دی ۱۳۹۱؛
مختاری ، مجید، گزارش عملیات والفجر۸، سند مورخ ۱۳۶۴ ش، شم بازیابی ۲۴۰، موجود در همان مرکز اسناد و تحقیقات جنگ سپاه پاسداران انقلاب اسلامی؛
مشیری، محمود (مسئول امور دفاعی شرکت آذرآب در دوران دفاع مقدس)، مصاحبه با سعید وفایی مقدم،۱۳ دی ۱۳۹۱؛
«معرفی شرکت آذرآب» (بارگذاری:۲۰ اسفند ۱۴۰۲)، سهامداران شرکت آذرآب، <www.saham.azarab.ir> (دسترسی: ۱۳ شهریور ۱۴۰۳)؛
میرزائیان، مصطفی (از کارکنان وقت شرکت آذرآب)، مصاحبه با سعید وفایی‌مقدم، ۳ بهمن ۱۳۹۱؛
نظام‌آبادی، هاشم (مدیرعامل پیشین شرکت آذرآب)، مصاحبه با همو، ۴ اردیبهشت ۱۳۹۱؛
نقش شرکت صنایع آذرآب در دوران دفاع مقدس (کارنامه دفاعی)، به کوشش سعید وفایی‌مقدم (منتشر نشده)، موجود در ادارهکل حفظ آثار و نشر ارزش‌های دفاع مقدس استان مرکزی،۱۳۹۱ش؛
ولی‌زاده شبستری، ایوب (نخستین مدیرعامل وقت شرکت آذرآب)، مصاحبه با سعید وفایی‌مقدم، ۱۱ دی ۱۳۹۱؛
یزدان‌فام، محمود، اسکورت نفتکش‌ها، تهران: مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ سپاه پاسداران انقلاب اسلامی،۱۳۷۸ش.